عینوانی شیعرەکە لە هەردوو چاپی ئەنیسی و جەعفەردا 'زستان'ە.  ئاوات شیعرێکی دیکەشی هەر بەناوی زستانەوە هەیە کە دواتر دەکەوێتە بەرچاوی خوێنەر. گوندی قاقڵاوا و بەوگشتی ناوچەکە هەمووی کوێستان و ساردە و ئەگەر ئێستا نەبێت، لای کەم لە سەردەمی ژیانی ئاواتدا زستانی پڕ لە بەفری هەبووە، بە تایبەت ئەو ساڵی ١٣٥٠ یەش کە لە هەردوو دیوانە چاپکراوەکەدا دەست نیشان کراوە، ساڵێکی گەلێک سارد و سەهۆڵبەندان بوو لە ناوچەکەدا.[1] ڕێکەوتی گوترانی شیعرەکە لە هەردوو دیواندا وەک یەکە: ١٣٥٠.(١٩٧١ ز). هەر بەگشتی، ئاوات شیعری دیکەشی بە ژانری زستان و وەرزەکانی ساڵەوە گەلێک زۆرن.

 

ئەم شیعرەی ئێرە قەسیدەیەکی 'شتائیە'ی گەلێک سەرکەوتووە. شەرحی زستانی ساردی ساڵێکی تایبەتمان بۆ دەکات لە موکریان و ناوچەی گەورکایەتی و گوندی قاقڵاوای شوێنی ژیانی شاعیر. جگە لە شەرحی فیزیکیی وڵاتەکە و و شرۆڤەی سەخڵەتیی ژیانی مرۆڤ و حەیوان و باڵندە بە هۆی ئەو سەرما وسۆڵەوە، کە فەزای شەش فەردی یەکەمی قەسیدەکەی داگرتووە، بیری شاعیر بۆ جوانی و ڕازاوەیی سروشتی وڵات لە ساڵانی ڕابردووش دەگەڕێتەوە، کاتێ کە شەختە و سەرمای وا لە ئارادا نەدەبوو، سەرەتای بەهار پەیدا دەبوو و کیژ و لاو دەچوونە گەشت و گوڵ چنین و شایی و دەستی سەمایان دەگرت. شاعیر بەو گۆڕینی فەزا، لە سارد و سڕی و تاریکییەوە خوێنەر دەباتە دنیایەکی خەیاڵاوی و پڕ لە خۆشی و شادی، واهەیە هەر ئەوەش بووبێتە هۆکارێک بۆ سەرکەوتوویی شیعرەکە. بەدڵنیایی ئەگەر ئەو مڕچ و مۆمی و دڵتەنگیییە لە هەموو فەردەکاندا درێژەی بکێشایە، واهەبوو خوێنەر زەوقی زۆری لە خوێندنەوەی نەبوایە، یان لانی کەم بە ڕادەی ئێستا لایەنگری پەیدا نەکردایە.

 

شوێنی وەرچەرخان لە فەزای یەکەمەوە بۆ دووهەم، فەردی حەوتەم و پاشان هەشتەمە. ئەو دوو فەردە  ئاڵقەی پەیوەندیدەری ئەو دوو فەزا ناتەبایەن. وەرچەرخانەکە گەلێک مامۆستایانە کراوە بە شێوەیەک کە هاتنەدەر لەو سەما وسۆڵە و خۆ خزاندنە ناو گەرمی و خۆشی و سەمیمییەتی فەردەکانی دوایی، خوێنەر تووشی یاو وتاو و لەرزین ناکات.

 

ئەو فەزا شاد و دڵخۆشکەرەوەیە تا فەردێک پێش کۆتایی شیعرەکە درێژە پەیدا دەکات بەڵام لە فەردی مەقتەعدا کە شاعیر دەیەوێت بە ڕەسمی کۆن، ناوی خۆی بخاتە ناو شیعرەکەوە، هاوڕێ لەگەڵ ناوی خۆی، خەفەت و دلتەنگی و بێ هیواییش دەژیێنێتەوە، ئەویش کاتێکە کە خۆی لە خەڵکی دیکە و گیا وگژی سەحرا جیا دەکاتەوە و دەڵێ گەرچی هیوادارم ئەوان سەرلەنوێ بژیێنەوە و بگەڕێنەوە سەر ژیانی ئاسایی، بەڵام تۆی ئیمامی مەحاڵ و نەگونجاوە ئەو بەختەت هەبێت کە بتوانی جارێکی دیکە بەهار ببینییەوە. ئیتر ئەوە ئاواتە و کەسایەتییەهێمن و لەسەرخۆ بەڵام کەم هیوا و خۆ بەکەمزانەکەی! ئەو ڕۆحیەتە لێرەدا بیچمی بێ هیوایی و خۆ جیاکردنەوە لە ژیانی ئاسایی ڕۆژانەی خەڵک بەخۆیەوە دەگرێت و لە ئەنجامدا ئەو هیوایەی بۆ نامێنێت کە بە شێوەیەکی سروشتی، هەمووان لە سارد وسەرمایەکی وا ئەستەمدا هەیانە و بە تەمای هاتنی بەهار و ژیانەوەی سەرلەنوێ، لە بەرانبەر سەرما و سۆڵدا خۆ ڕادەگرن.

 

"شتائیە"ی وا لە ئەدەبی کوردیدا کەم نییە. واهەیە نموونەی زۆر سەرکەوتووی، ئەو قەسیدە٨٧   فەردییەی نەمر سەیفولقوزاتی قازی بێت کە تێیدا باسی زستانی ساردی ساڵی ١٣١٢ی هەتاوی دەکات[2]:

"عەزیز! ئارەزووت زۆری بۆ هێنام

فرمێسکم سوور بوو، زەردی ڕووی لێنام..."

 سەیفیش لە شیعرەکەیدا فەزای دڵتەنگی زستان دوو جار دەگۆڕێت، فەردی ٣١ تا ٤٠ و ٤٩ تا ٥٢ بەڵام دیسان دەگەڕێتەوە سەرباسی سەرما و ئەنجامە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی، ئینجا سیاسەت و دۆخی کورد تێکەڵاوی مەسەلەکە دەکات.

 

واتای هەندێک وشە (بە یارمەتی هەنبانە بۆرینەی مامۆستا هەژار):

 

بەفر و حەشر: جیناسێکی ناتەواویان لێ دروست کراوە. حەشر ئیهامی تێدایە، واتە جگە لە واتای نزیکی ڕۆژی مەحشەر، بە جێگای چڕوپڕیش دەگوترێت، لێرەدا بە واتای سەرمای زۆر وزەوەنە.

 

پیرەزاڵ: پیرێژنی گەلێک بەتەمەن. سیفەتی زاڵ بە ژنی پیر بۆیە دەدرێت کە تووکی سەری سپییە، شتێک وەک زاڵی باوکی ڕۆستەم کە بە گوێرەی شانامەی فیردەوسی، بە تووکی سپییەوە لەدایک بوو. دێوی سپی و زاڵ و پیرە زاڵ ئاماژەیان بۆ حیکایەتی کۆنی کورد و ئێرانی بە تایبەت شانامەی فیردەوسی تێدایە. پیرەزاڵ لە ئەدەبی ئێرانیدا سیفەتێکە بۆ دونیا کە بە بێ ئێمە هەبووە و دەشبێت.

 

مۆتەکە: ئاڵ و شەوە، خەونی ناخۆش کە تێیدا کەسی خەون دیتوو تووشی هەناسە سواری دێت؛ کابوس.

 

لەسەر سەر و سینگمانە: چاپی جەعفەر وەک 'سینگانە' ی تۆمار کردووە کە لەباری واتاوە هیچ کێشەیەکی نییە. من تەنیا بەهۆی ئەو ڕاستییەوە کە شاعیر لە فەردەکانی دواتریشدا قسە لە ئێمە و خۆمان دەکات و دەڵێ: 'سەر سینگی گرتووین' یان 'ماوین' یان 'دێنەوە گوێمان' یان 'دەگەینەوە فەسڵی بەهار' پێم باشتر بوو جێناوی '-مان' کە لە دەقی چاپی ئەنیسیشدا هەیە، ڕەچاو بکەم. بە بۆچوونی من ئەوە یەکدەستتر و پەیوەندی مەنتیقی لەگەڵ چەند فەردی دوای خۆیشی زیاترە. ئەگەر وەک 'سەر وسینگانە' بخوێنرێتەوە جیاوازییەکی ئەوتۆ دروست نابێت، واتاکەی دەبێتە ئەوەی لە سەر سەر وسینگی خەڵکە. لەسەر سەر و سینگ مۆسیقای پیتی /س/ ی تێدا زەنگ دەداتەوە.

 

کلیلە: ڕنوو

 

ئینسان لە ژوورێ ماونەوە وەک کەوی قەفەس: بۆ ڕێک وپێک بوونی کێشی ئەم فەردە، دەبێ لە خوێندنەوەی وشەی 'ماونەوە' دا پیتی ئەلف هەندێک درێژ بکرێتەوە. دەنا بە ئەلفی کورتەوە پێویست دەکات شێوازێکی دیکە بە میسراعەکە بدرێت، بۆ نموونە بگوترێت: 'ئینسان لە ژوورێ ماونەوە هەروەک کەوی قەفەس'.

 

پیرەلۆک: داری گەندەڵ و ڕزیو

 

شەڵاڵ: لێرەدا بە واتای کەوتوو و درێژ بووی سەر زەوییە. 

 

زیڕەزیڕ و زاڵەزاڵ: یەکەمیان قیژە وهەرایە؛ دووهەمیشیان دەنگ و هەرای زۆر.                              لە باری سەناعاتی شیعرییەوە، یاری کردنە بە مۆسیقای پیتی /ز/ و جوانیش دەرهاتووە بەتایبەت کە شێوەیەک لە جیناسیشیان تێدا دەبینرێت.

 

سڕ وسیپاڵ: شڕە وپڕە، کۆنە پەڕۆ، جل وبەرگی نەک زۆر تازە و جوان.

 

سیسارک:مەلێکی مردارخۆرە، سیسارکە کەچەڵەشی پێدەگوترێت.

 

داڵ: خەرتەڵ. کاتێ لەگەڵ قەل دێت – قەل وداڵ، واتای گشتیی باڵندەشی هەیە.

 

یادی بەخێرێ: ئەم عیبارەتە لە سێ شوێنی شیعرەکەدا هاتووە و لە هەردوو دیوانەچاپییەکەدا وەک یەک نووسراوە. ئەوەی لەناو خەڵکدا موستەلەح بێت، دەگوترێ: یادی بەخێر بێ! بەڵام ئەوە شاعیرە و دەرتوانێت لە شیعردا شێواز و بیچمی نوێ بداتە وشە و تەنانەت عیبارەت و ڕستەش.

 

چاوکەژاڵ: چاوکاڵ، چاوی وەک چاوی ئاسک (بزنە کێوی).

 

بەندەن: چیا، کەژ و کێو

 

بێری: مەڕدۆش، دۆشەری ئاژەڵ

 

کابان: ژنی ئاگاداری ماڵ، کەیبانوو

 

گەورەماڵ: خانەدان

 

جێ ژوان: شوێنی دەست نیشانکراو بۆ پێک گەیشتنی دوو دڵدار. بە عادەت لە کۆمەڵگای نەریتیدا پەنا وپەسیو و شوێنێکی دوور لەچاوی خەڵکە، کە زۆرجار لە کاتی شەودا دەچنە شوێنەکە.

 

هێشتا لەبیریانە؟ شاعیر دەڵێ زستانەکە ئەوەندە درێژ و ئەستەم و ناخۆش بووە، تۆبڵێی کەس خۆشیی ساڵانی ڕابردووی لەبیر مابێت و بەخەیاڵیدا بێت؟

 

داخوا: ئایا، گەلۆ

 

تووڕە: فوو کردن بە ئامڕازێکی مۆسیقا وەک بلوێر و شمشاڵدا.

 

یاڵ: شانی چیا

 

حەستەمە: ئەستەمە

 

بەحری عەرووزیی شیعرەکە:

مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن