[2] .  هەردوو چاپی ئەنیسی و جەعفەر: سۆراغ

[3] .  چاپی ئەنیسی و جەعفەر: گوڵی

[4] .  چاپی ئەنیسی: خونچە گوڵێ

[5] .  چاپی ئەنیسی: کربوو

[6] . چاپی جەعفەر: لالە وو نەسرین

 

 

عینوانی چاپی جەعفەر "دەخولێمەوە" یە و لە فەردی یەکەمی شیعرەکە وەرگیراوە. من عینوانی چاپی ئەنیسیم پێ جوانتر بوو، کە لە فەردی پێنجەم وەرگیراوە.

با سەیرێکی فەردەکانی ئەم غەزەلە بکەین. شیعرەکە بە گوێرەی دابەش کردنی کلاسیک، غەزەلە و "قەتعە" نیییە، غەزەل دەتوانێت پێنج فەردیش بێت:

فەردی یەکەم

لە فەرد مەتلەعدا شاعیر باسی خۆی و خولانەوەی بەردەوامی بە داخ و حەسرەتی خونچەوە دەکات و دەڵێ بە داخەوە سۆراغی ونبووەکەی خۆم بۆ هەڵناگیرێت واتە نایبینمەوە. شاعیر وشەی 'داخ' ی لە دوو واتای جیاوازدا هێناوە و بەم کارە، سەنعەتی ئیهامی لێ دروست کردوون. داخی یەکەم هەمان 'داغ' ە بە واتای چزان [1] و داخی دووهەم حەسرەتە. سەنعەتێکی دیکەی بەدیعی لەم فەردەدا مۆسیقای دەروونی (داخڵی) یە کە لە سێ وشەدا بە پیتی /خ/ دروست کراوە: داخ، خونچە و دەخولێمەوە؛ هەروەها دوو وشەی 'باغ' و 'سوراغ' یش باوەکوو پیتی /خ/ یان تێدا نییە، بەڵام زرینگانەوەی دەنگی /غ/ یان لە گوێچکەی خوێنەردا، لە دەنگی 'خ/ دەچێت و دەتوانرێت وەک ئەو حیسابیان بۆ بکرێت.

ئەنیسی و جەعفەر وشەی 'سوراغ' ی فارسییان لە شێوە کوردییەکەیدا هێناوە و بە واوی مەعدوولە نووسیویانە کە بۆتە 'سۆراغ'. ئەم کارە شیعرەکە تووشی لەنگی دەکات و من خۆی لێ دەپارێزم و بە ئەگەری زۆر لام وایە شاعیر خۆی لە بیچمی 'سوراغ' ی فارسیدا هێناویەتی.

وی: ئەو

شاعیر بە داخ و حەسرەتەوە دەڵێ گەرچی بە باغدا گەڕاوم و خولاومەتەوە بەڵام نەمتوانیوە سۆراغی ئەو بکەم. ئەو، دڵدارەکەی شاعیرە و دەکرێ حەقیقی یان مەجازی بێت. لە ساڵی گوترانی شیعرەکەدا ئیمامی ٤٨ ساڵان بووە.

فەردی دووهەم

شوبهاندنی لالە بە جامی شەڕاب تازە نییە و لە شیعری کوردی و فارسیدا بینراوە. بەڵام کردنی هەر ئەو جامە بە ساقی و بە تایبەت هاتن و چوونی بە دەم باوە، گەلێک تازەیە. لەو هات وچۆیەدا ساقی ئەیاغ دێنێ و دەیداتە دەست مەی نۆشەکان. خواردنەوەی ئەیاغ یان 'دوڕد' کە خڵتەی شەڕابە، لە عیرفاندا بە واتای ئیخلاس و لەخۆبووردووییە؛ کەسی خۆ خۆشەویست کە هەموو شتێکی چاکی بۆ خۆی نەوێت، 'دوڕدی کەش' واتە خڵتە خۆر نابێت و لێناگەڕێت هاوڕێکانی شەڕابی ساف بخۆنەوە و خڵتەکەی بدرێت بەو! ئاوات باوەکوو شەڕابخۆر نەبوو، بەڵام لە ژیانی کۆمەڵایەتیدا 'دوڕدی کەش' و لەخۆبووردوو بوو و خۆی وەپێش خەڵک نەدەدا.

ئەیاغ لێرەدا پاشماوە و خڵتەیە، و دیارە دەبێ خڵتەی شەڕاب بێت لەبەر ئەوەی شاعیر پێشتر لە ساقی و لالە[ی وەک جام] دواوە و جامی دەستی ساقیش چ نییە جگە لە جامی مەی.

فەردی سێهەم

سیفەتی ڕوان و شین بوون بۆ چاو، کاتێک واتا پەیدا دەکات کە چاوی گوڵی نێرگس بێت. چاوی ڕوابوو واتە چاوەڕوان بوو.

فەردەکە لەبەر دوو هۆکار هەندێک نامۆ دەنوێنێت:

یەکەم، ئەوەی ئایا ڕووی قسەی شاعیر لەکێیە و بەرکاری ڕستەکە کێیە؟ چاوی نێرگس بۆ کێ ڕوابوو؟  بۆ گوڵێک؟ خۆ نێرگس خۆی گوڵە؛ گوڵ بۆچی چاوەڕوانی گوڵێکە؟ گوڵ عاشقی گوڵە؟ ئەوە لە نەریتی ئەدەبی کوردیدا هەندێک بێگانە دەنوێنێت. ئەوەی چاوەڕوانی گوڵ بێت، بەعادەت بولبولە نەک گوڵێکی دیکە! تۆ بڵێی لە ئەسڵدا لە جیاتی نێرگسی بێچارە، بولبولی بێچارە نەبووبێت؟ ئەگەر وابێت، ئەودەم چی لە چاوی یار بکەین کە بە گوێرەی نەریتی ئەدەبمان، بە نێرگس دەشوبهێنرێت؟ چارەسەری ئەو گرفتە هاسان نانوێنێت.

دووهەم هۆکار، سیغە ڕێزمانییەکەی 'گوڵی' و 'گوڵێ' یە، واتە ئەوەی وا لە عەرەبیدا پێیان دەگوترێ مەعریفە و نەکەرە و لە کوردیدا ناسراو و نەناسراویان پێدەڵێن. گوڵی (گوڵ + ی) بە واتای گوڵی ئەو، مەعریفەیە و گوڵێکی دیاری کراوە لەکاتێکدا گوڵێ (گوڵ + ێ) واتە گوڵێک، نەکەرەیە و دەتوانێ هەموو گوڵێک بێت. بە بۆچوونی من لە نووسینی ئەو دوو وشەیەدا ئەنیسی وجەعفەر هەڵەیان کردووە. شاعیر ویستوویەتی بڵێ نێرگسی بێچارە چاوەوانی گوڵێک بوو و کاتێ ئەو خونچە گوڵە تایبەتە نەکرایەوە، جەرگی داغ بوو. بەم پێیە، گوڵی یەکەم خونچە گوڵێکی تایبەتە کە بکەری ڕستەکە (نێرگس یان بولبول)، چاوەڕوانی کرانەوەیەتی و دەبێ وەک "گوڵێ" بنووسرێت. کاتێکیش کە خونچە گوڵەکە ناکرێتەوە، ئەویندار (نێرگس یان بولبول) دڵی دێشێت و جەرگی داغ دەبێت. بە کورتی، من پێموایە شیعرەکە بەم شێوەیە بنووسرێتەوە باشترە:

چاوی ڕوابوو نێرگسی بێ‌چاره بۆ گوڵێ                                                                                  ئێشا دڵی که خونچەگوڵی جەرگی کردبوو داغ[2]

دوور نییە بیر لەوەش بکرێتەوە کە گولی یەکەم وەک 'گوڵیی' (بە دوو /واو/) بنووسرێت و بگوترێت نێرگسی بێچارە چاوەڕوانی بەگوڵ بوون واتە پشکووتن بوو بەڵام کاتێ کە خونچە نەکرایەوە و نەبوو بە گوڵ، ئیتر دڵی هاتە ئێش.

مەسەلەی دواتری ئەم فەردە، کرداری 'کردبوو' (ی چاپی جەعفەر)ە، کە لەگەڵ 'کربوو' (ی چاپی ئەنیسی) سووکە جیاوازییەکی هەیە. دەکرێ پێمان وابێت پیتی /د/ ی ڕستەکە لە چاپی ئەنیسیدا کەوتووە و بە هەڵەیەکی چاپی، نەنووسراوە. بەڵام دەشکرێ بڵێین ئەوە چەشنایەتییەکی دیکەی کردارەکەیە و واهەیە هەندێک خەڵکی ناوچە ئەو پیتی دالە قووت بدەن و نەیڵێن. لە لایەکی دیکەشەوە شاعیران بە گشتی وەک نووسەری ئاسایی نانووسن و دەتوانن وشە و ڕستە تێک بدەن و بیشێوێنن و بیگۆڕن. شیعر وەک قسەی ئاسایی نییە. شاعیرانی گەورەی هەموو زمانێک وشە و ڕستەیان وەک هەویر بە دەستەوە گرتووە و شێلاویانە و بە گوێرەی پێویست ئەملا وئەولایان پێکردووە، بەڵام کارەکەیان زانایانە و مامۆستایانە بەرێوە بردووە نەک بە سەرچڵی. ئەگەر ئاوات بە ئیرادە و خواستی خۆی ئەم کارەی کردبێت، باشترە دەست لە کاری وەرنەدەین و وەک خۆی بینووسینەوە.

ئەو کێشەیە بە هەرلایەکدا بخرێت، دیسان زەمانی کرداری 'ئێشا' لەگەڵ کردارەکەی دوای خۆی ('کردبوو' یان 'کربوو')  یەک ناگرێتەوە و جوانتری دەنواند ئەگەر هەردوکیان لە زەمانی ئێستا یان هەردوکیان لە ڕابردوودا بنووسرایەن، بەڵام ئەوەش کاری خوێنەر نییە و دەبێ لێبگەڕێین و کارەکە بۆ شاعیر بەجێ بهێڵین.  

فەردی چوارەم

لە فەری یەکەمدا شاعیر دەلێ بە ناو باغدا خولاومەتەوە. لێرەشدا دەڵێ گەڕان و خولانەوەکەم لە کاتی شەودا بوو و بە شوێنیدا ناوی ڕۆژپەڕیش دەبات واتە دەبێ هەر لە سەرەتای شەوەوە دەستی بەگەڕان کردبێت؛ ئینجا ناوی سێ گوڵ دەهێنێت و دەڵی لەبەر جوانی و ڕازاوەیی وەک شەوچرا دەچوون. شەوچرا، چرای کاتی شەوە و شاعیر لەبەر مەسەلەی سەروا شێوازە فارسییەکەی (شەوچراغ) ی نووسیوە.

گوڵشەن: گوڵستان و باغ.

فەردی پێنجەم

شاعیر لەپڕ، هەواڵێکی سەیرمان دەداتی بێ ئەوەی هۆکارەکەیمان بۆ ڕوون بکاتەوە: 'ئیمامی' تۆرا! بێگومان دەبێ ئەو تۆرانە لەپەیوەندی فەردی یەکەمدا ڕوویدابێت. لەوێدا شاعیر بە باغدا دەخولێتەوە بەڵام ناتوانێت سۆراغێک لە 'وی' بەچاو بکات؛ کەوابوو تۆرانەکە زۆریش سەمەرە و چاوەڕوان نەکراو نییە، کاتێ دڵدار لە ماڵ نەبێت، ماڵ چۆڵە و کەلەوایەک زیاتر نییە؛ خۆ ئەگەر یار لە باغیش نەبێت، هەموو گوڵەکان بۆ عاشقی هەژار دەبنە دڕک و ناتوانێت چێژ لە جوانیان وەربگرێت، ئیتر بە جێی دەهێڵێت و وەک ئیمامی ڕوو لە چۆڵ و بەندەنان دەکات.

بەحری عەرووزیی شیعرەکە،

مضارع مثمن اخرب مکفوف:  مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن

تێبینی: چەند ڕۆژ پێش ئێستا ڕێزدار "سەید جەعفەر ئیمام زەنبیلی" کوڕی بەڕێزی ئاغا سەید کامیل و ئامادەکاری دیوانی ئاوات (شاری دڵ) لەگەڵ برادەرێکی بەڕێزی دیکەدا، دەقی تایپکراوی هەموو شیعری ناو دیوانە چاپکراوەکەیان بۆ ناردم. ئەو لوتفەی ئەوان، تا ڕادەیەکی زۆر، ئەرکی سەرشانمی سووک کرد و لەم بەشە بەدواوە چیتر پێویست ناکات شیعرەکان تایپ بکەم بەڵکوو لەبەر دەقەکەی ئەوان کۆپی دەکەم و بەشوێنیدا بۆچوونەکانم دەنووسم. بۆ ئەم کارە، سپاسی زۆری ئەو زاتانە دەکەم و بە هەمان شێوە سپاسی ڕێزدار سەید جەلال سەیادەت، کە ئەو هەلەی بۆ ڕەخساندم و پەیوەندییەکەی بۆ گرتم. دەستی هەموویان خۆش بێت.

کۆتایی مانگی هەشتی ٢٠١٥، ئەنوەر.