دیوانی نوێی شیعره‌کانی سه‌ید کامیل ئیمامی (ئاوات)

نووسین و ئاماده‌کردنی:  ئه‌نوه‌ر سوڵتانی

پارچە شیعری ژمارە ٧٩

ئاڵا

 

 

ئەو پارچە، سێ ڕەنگی وەک باڵی هومای ئاڵا[1]

هەودایەکی لێ بۆوە، فەوری لە ملم ئاڵا[2]

ئەو ڕشتەیە تا مەحشەر مەحکەم لە ملمدایە

کێشامیە ژێر سایەی، ئێستێکە بە بێ پەروا[3]

پەروام نییە تا مردن، لەو وەختەوە دیتوومە

گرتوومەتە ئامێزم، هەر زاڵەیەتی بەدخوا

ئەو دارە چ دارێکە؟ تیری جگەری دوژمن[4]

بڕوانە بە شاباڵی چەند زالە بەسەر زاڵا!

ئەم[5] حاسڵە پێم وایە گەنمم یەک و سەد دەبڕێ[6]

بەو[7] دوو گوڵە گەنمانەی[8] وادیارە لە ڕووی ئاڵا

نووکی قەڵەمی یەعنی بینووسە لەبۆ دوژمن

بەو ڕۆژی[9] لە ڕووی ئاڵا، مەعلوومە کە لێت قەوما

تەعریفی نییە ئاڵا و[10] ئاڵایەکی ڕەنگینە

سوور وسپی و سەوزە، ڕۆح حازرە بۆ سەودا

کاڵایەکی پڕقیمەت بۆ میللەتی کوردستان

نرخی بەدەر و زیادە ئەوڕۆ[11] لە سەر وماڵا

هەر جێگەیە[12] ڕووی تێ تێکا، دەیکاتە[13] گوڵ و گوڵشەن

دوژمن کە ئەوەی چاو کرد،[14] وەک جوو خمی لێ شێوا

ئیمڕۆکە[15] لە گەردیگلان ڕۆژێکە کە کوردستان

نەیدیوە هەتا ئێستا حاسڵ لە سەری ساڵا

ئەی کاکی 'زرنگ'! شیعرت پاکی وەکوو قەند وایە

تیفلی[16] دڵی کوردستان بۆی هەر لە گڕوگاڵا

          تۆ هاتی، بە سەر هاتم بۆ زیارەتی باڵاکەت

          وا نووکی قەڵەم نووسی، تەعریفی[17] قەد وباڵا

                                 (گەردیگلان، ١٣٢٤ ی هەتاوی، سەرچاوە: ڕۆژنامەی کوردستان ژمارە ٥٥، ١٣٢٤)

 لاپەڕە ٧٠ و ٧١ ی چاپی جەعفەر؛ لە چاپی ئەنیسیدا نییە.


 

[1] .  چاپی جەعفەر: سێ ڕەنگەی

[2] .  چاپی ڕۆژنامەی کوردستان: هەودایەکی لێ بوو

[3] .  چاپی ڕۆژنامەی کوردستان: ئێستە بە بێ پەروا

[4] .  چاپی ڕۆژنامەی کوردستان: چە دارێکە (نیشانەی پرسیاریشی بۆ دانەنراوە).

[5] . چاپی جەعفەر: ئەو

[6] .  چاپی ڕۆژنامەی کوردستان: ئەم حاسڵە پێم وایە یەک سەد دەبڕێ گەنمم

[7] .  چاپی ڕۆژنامەی کوردستان: ئەو

[8] .  چاپی جەعفەر: گەنمانە

[9] چاپی جەعفەر: ڕۆژە

[10] .  چاپی جەعفەر: ئاڵا، ئاڵایەکی

[11] .  چاپی جەعفەر: ئەمڕۆ

[12] چاپی جەعفەر: هەرجێگەیێ

[13] .  چاپی جەعفەر: دەیکا بە

[14] .  چاپی جەعفەر: کە ئەوی بینی

[15] .  چاپی جەعفەر: ئەمڕۆکە

[16] چاپی جەعفەر: طفلی دڵی کوردان بۆی هەروا لە گڕوگاڵا

[17] .  چاپی جەعفەر: تاریفی

 

______________________________________  

 

شیعرەکە لە دیوانی چاپی ئەنیسیدا نییە و دیارە لە کاتی ئەو چاپە، لەبەردەستدا نەبووە. کاک جەعفەریش دەبێ دوای چاپکرانەوەی هەموو ژمارەکانی ڕۆژنامەی کوردستان لەم ساڵانەی دواییدا[1] توانیبێتی ئەو شیعرەیان تێدا بدۆزێتەوە و لە دیوانەکەدا بیگونجێنێت.

شیعرەکە لە پەیوەندی هەڵکرانی ئاڵای کۆماری کوردستان لە گوندی گەردیگلانی گەورکایەتی نێوان سەقز و بۆکان و سەردەشتدا گوتراوە. ئێمە بە حیسابی گێڕانەوەی خەڵک و سەرچاوە نوەوسراوەکان دەزانین دوای هەڵکرانی ئاڵا لە شاری مەهاباد، ئاڵایان بردە نەغەدە و بۆکان و لە بۆکانیشەوە برایە چەند گوندی وەک ئاڵبڵاغ و یەکشەوە و گەردیگلان لە دەوروبەری بۆکان.

ناردنی ئاڵا لە لایەن پێشەوا قازی محەممەدەوە بۆ گوندی گەردیگلان شانازییەکی گەورە بوو بۆ خەڵکی ناوچەکە و بۆ سەید کامیلیش کە پێشتر بە ناوی نهێنیی 'زرنگ' ەوە ئەندامی کۆمەڵەی ژێکاف بوو و دوای دامەزرانی حزبی دیموکراتی کوردستان بوو بە نایب سەدر و پاشان، سەدری هەیئەت مودیرەی حزبی دیموکراتی کوردستان لکی گەردیگلان[2] لەو ڕێ وڕەسمەدا ئاوات وتارێکی داوە و پاشان شیعرەکەی سەرەوەی خوێندۆتەوە.

من سەیری ئەو ژمارەیەی ڕۆژنامەکەم کرد و لێرەدا دەقی وتارەکەی  سەید کامیل دەهێنم بۆ ئەوەی هەڵوێستی سیاسیی شاعیر و چۆنیەتی ڕێ وڕەسمەکە بۆ خوێنەران ڕوون بێتەوە. هەروەها بەراوردی دەقی شیعرەکەم کرد لە چاپی جەعفەر و دەقی ڕۆژنامەی کوردستاندا و تێیدا زیاتر دەقی ڕۆژنامەکەم ڕەچاو کردووە کە ئۆریجیناڵیتی و ئەسڵییەتی زمانیی زیاتری تێدا بەرچاو دەکەوێت، زمانێک کە شێوازی موکریانیی مەهابادی لەگەڵ ناوچەی بۆکان و سەقز و گەورکایەتی تێکەڵاو کردووە.

ئەوە هەواڵی ڕۆژنامەی کوردستان (چاپی مەهاباد، ژمارە ٥٥، ساڵی یەکەم، شەممۆ ١٨ ی جۆزەردانی ١٣٢٥، ٨ ی ڕەجەبی ١٣٦٥ و ٩ ی ژوئەنی ١٩٤٦، لاپەڕە ٣ و ٤). (تەنیا ڕێنووسەکەم کردۆتە ئەمڕۆیی):

"هەڵکردنی ئاڵای موقەددەس لە کومیتەی مەحەللی گەردیگلان

ڕۆژی ٩/٣/١٣٢٥ [=٣٠/٥/١٩٤٦ ز]، لە حوزووری ژماریەکی زۆر لە مالکین و زانایان و سادات و موحتەرەمین و جووتێر و زەحمەتکێشان، کە ژمارەیان بە ٦٠٠ کەس گەیشتبوو، لە ئاڵای موقەددەسی کوردستان کە لە لایەن حەزرەتی پێشەواڕا بۆ کومیتەی ناوبراو بە خەڵات ناردرابوو، پێشوازێکی یێجگار شایان کراوە و بە سروودی میللی خوێندنەوە و دەسڕێژی تفەنگان و گاوگەردوون، ئاڵای موقەددەس وارید و لە سەربانی کومیتەی مەحەللی گەردیگلان چەقێندراوە.

لە کاتی ڕووبەڕووبوون بە ئاڵای موقەددەس، سەدری کومیتەی نێوبراو- ئاغای سەید کامیل لە ئەسپ دابەزی و بەم جوورە خیتاب [ی] بە ئاڵای موقەددەس کرد:

'بەخێر بێی ئەی سەمەرەی زەحمەتکێشەکانی ڕێگای ئازادی!

بەخێر بێی ئەی مایەی سەربەرزیی نەتەوەی کورد!

بەخێر بێی ئەی گوڵی باغی کوردستان و چقڵی چاوی دوژمنان!'

و لە لایەن ئاغای سەید عەبدولعەزیز سەیادەت، مەلا عەبدولمەجید- مودەڕڕیسی تورجان، مەلا سەید عەزیزی شیلاناوێ و خەلیفە مەلاعەلییەوە جەند ووتارێکی گەرم و گوڕ خوێندرایەوە و ئەم شیعرانەی ژێرەوەش لە لایەن ئاغای سەید کامیل- سەدری کومیتەی، ئیراد کرا:" 

شاعیر لە شیعرەکەدا، سەرەتا بە بەژن و باڵای ئاڵاکەدا هەڵدەڵێت و ڕێز لە پارچە و دارەکەی دەگرێت، ئینجا نیشانە و وێنەکانی سەر ئاڵاکە باس دەکات.

ئەو دارە چ دارێکە، هەندێک ئاماژەی بە کتێبی شانامەی فیردەوسی تێدایە. تیر و شاباڵ و زاڵ. زاڵ دوو واتای هەیە: یەکەم، سەرکەوتوو و بەسەر کەسێکدا زاڵبوو. دووهەم، 'زاڵ' یان زاڵی زەڕ کە باوکی ڕۆستەمی ئەفسانەییە. وشەی شاباڵ دەبێ بەو بۆنەیەوە هاتبێت کە بە گوێرەی شانامە، باڵندەی سیمورغ زاڵی گەورە کردبوو. تیریش دەبێ بەو بۆنەیەوە گوترا بێت کە سیمورغ ڕۆستەمی کوڕی زاڵی فێر کرد چۆن تیر لە چاوی ئیسفەندیار بدات. چاوی ئیسفەندیار تاقە شوێنێکی لەشی بوو کە تیر کاری لێدەکرد و دەکرا لەوێوە زەفەری پێ ببرێت.

ئاڵا (وەک ناو)، عەلەم، پەرچەم

ئاڵا (وەک کردار)، ڕابردوو لە چاوگەی ئاڵان و تێ ئاڵان، واتە تێی ئاڵا

هوما، چەشنێک خەرتەڵە لە ئوستوورە ئێرانییەکاندا بە باڵندەیەک دەزانرێت کە سێبەری باڵی بکەوێتە سەر هەرکەسێک، بەختەوەر دەبێت.[3] شوبهاندنی ئاڵای کوردستان بە باڵی هوما شوبهاندنێکی جوان و بە واتایە. وشەی ئاڵا لە فەردی یەکەمی شیعرەکەدا دوو جارهاتووە. دووهەمیان ڕوونە، کە دەڵێ هەودایەک لە ئاڵاکە جیا بووەوە و لە ملم ئاڵا. بەڵام ئاڵای یەکەم وا ڕوون نییە. من واتای ڕەنگاوڕەگ و ئاڵ و واڵای لێ وەردەگرم، لەبەر ئەوەی دەڵێ وەک باڵی هوما، ئاڵایە. گەرچی لە بۆچوونەکەم دڵنیاش نیم.

پارچە، کووتاڵ، قوماش

ڕشتە، تاڵ

ئێستێکە بە بێ پەروا: لام وایە دەبێ لەگەڵ فەردی دواتردا بخوێنرێتەوە:

پەروام نییە، ئێستە بێ پەروام و لەو وەختەوە دیتوومە هەتا کاتی مردن گرتوومەتە ئامێزم.

پەروام نییە، واتە گوێم لێ نییە، ترسم نییە.

هەر زالەیەتی بەدخوا، واتە کەسی بەدخوا لەوەی وا من گرتوومەتە ئامێزم (ئاڵاکە)، هاوار و گازندەیەتی.

شاباڵ، باڵی گەورە و پان

سێ ڕەنگ، ڕەنگەکانی ئاڵای کوردستان

سەر وماڵ، دارایی و سامان. شاعیر بۆ پاراستنی سەروا، 'سەروماڵ'ی کردۆتە 'سەروماڵا'!

خم [یان 'خوم']، بەری گیایەکە 'نیل' ی پێدەڵێن، خام و بەنی پێ شین دەکەن. خم لێ شێوان، تووشی ئاژاوە و بشێوی هاتن(هەنبانە بۆرینە).

جووی خم لێ شیواو مەتەڵە؛ بەڵام نەمزانی بنەماکەی چ ڕووداوێکی مێژوویی یان ئەفسانەییە. دەبێ لە ڕابردوودا جوولەکەی ناوچەکە خمگەرییان کردبێت و ئەوەش ڕووداوێک بێت کە تێیدا کەسەکە خمی لێ شێوا بێت(؟).

حاسڵ لە سەری ساڵ، بەحیسابی ڕۆژژمێری ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان سەری ساڵ نەورۆزە و شیعرەکەش لە مانگی جۆزەرداندا گوتراوە کە هێشتا زوو بووە بۆ حاسڵ هەڵگرتن. خۆ ئەگەر ئاماژەی بە هەڵکرانی ئاڵا لە مەهاباد تێدا بێت (کە لە شوێنێکدا ئەو ئاماژەیە دەبینرێت: "لەو وەختەوە دیتوومە" دەبێ سەردەمێکی زووتر لەو ڕۆژەی گەردیگلان بێت)، ئەودەم دەبێ زووتریش بووبێت.

کاک جەعفەر دوای نازناوی 'زرنگ' و لە پەراوێزی لاپەڕەکەدا نووسیویەتی: "زرنگ نازناوی هۆنەر بووە لەو سەردەمەدا." دیارە 'ئەو سەردەمە'ش کە ئاماژەی پێدەکات، دەبێ سەردەمی کۆمەڵەی ژێکاف و کۆماری کوردستان بێت.

بەحری عەرووزیی شیعرەکە

هزج مثمن اخرب: مفعول مفاعیلن // مفعول مفاعیلن


 

[1] . بڕوانە: ڕۆژنامەی کوردستان، مەهاباد، ١٣٢٤ – ١٣٢٥ ی هەتاوی (١٩٤٦)، ئامادە کردنی ڕەفیق ساڵح و خدیق ساڵح، پڕۆژەی هاوبەشی بنکەی ژین (سلێمانی) و دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس (هەولێر)، ساڵی ٢٠٠٧.

[2] .  لە ژمارە ١٦ ی ڕۆژنامەکەشدا هەواڵێک سەبارەت بە "جێژنی سەربەخۆیی لە گەردیگلان" ڕاگەیێنراوە کە تێیدا سەیید عەبدولسەلام نەبەوی بە سەدری کومیتە و سەید کامیل بە نایبی سەدری کومیتەی حزب لە گەردیگلان ناسێنراوە. جەژنی یەکەم لە ڕۆژی ١٦ی ڕێبەندانی ١٣٢٤ واتە ١٤ ڕۆژ دوای دووی ڕێبەندان و هەڵکرانی ئاڵا لە مەهاباد بەڕێوە چووە. بەڵام لە ڕێ وڕەسمێکی دیکەی هەمان گونددا، کە ڕۆژی ٩/٣/١٣٢٥ واتە دوو مانگ و ٢٣ ڕۆژێک دوای جەژنی یەکەم و ئەمجار بۆ "هەڵکردنی ئاڵای موقەددەس لە کومیتەی مەحەللی گەردیگلان" بەڕێوە چووە، سەید کامیل بە ناوی "سەدری کومیتە" ناوبردە کراوە. دەبێ لەو ماوەیەدا گۆڕانکارییەک لە کاروباری سیاسیی ناوچەکەدا ڕوویدابێت. سەید کامیل و سەید محەممەدی نوورانی (براگەورەی) لەو کەسانە بوون کە بەشداری ڕێ وڕەسمی یەکەمیش بوون.

[3] . ویکی پێدیای فارسی، ووشەی 'هما'

 

 

www.rojhalat.de / www.bokan.de