پایزە، دار ودەوەن بێ ڕەنگن[1]

قەل و مەل، بولبولەکان بێ دەنگن

 

باخە بێ بەرگە، پەسیویکی نەما

بێ حەشارگەن، کوڕ و کیژ دڵتەنگن

 

بەتەنێ سەروی بڵیندباڵا مان

بێ خەزان بەرزن و شۆخ و شەنگن

 

دڵییان پێوە هەڵاوەسراوە

بە نەسیم دێن و دەچن، سەرسەنگن

 

         داخەکەم بۆ کوڵ وکۆی جەرگ و دڵم!

         چوو بە تاڵانی خەزان بەرگ و گوڵم

 

پایزە و کاتی خەزانی گوڵوکات

گوڵوکات ڕێکی بە باچوو لە وڵات

 

خێڵ سەرەوخوارە، هەواران چۆڵن

لەو کەژ وکێوە بەجێما 'ئاوات'

 

سارد وسڕ لەو سەرە دڵ جێماوە

چاوەڕێی هاتە، بەڵام هاتی نەهات

 

شێت و پێت ئەی دڵی بێچارە، کوا،[2]    

تازە نۆبووکی بەهار دێتەوە لات؟

 

ڕەبەن و بێکەس وکارە دڵی وا

هێند تەمادار و ئەوەندە بە هیوا

 

هەڵیان گرتووە خەرمان کوڕ وکاڵ[3]

تازەلاو، ڕەنجبەری کورد دێنەوە ماڵ

 

پەڕوپۆی تازە بەڵا دەرکەنەوە

لەو کوڕ وکاڵە جوانە پەڕ وباڵ[4]

 

ڕێک لە سەربان و لە کووچە و کۆڵان

وەک مناڵ تازە کە دێنە گوڕوگاڵ

ویرەویریانە بە سەبر و بە دزی[5]

نەکو پێیان بوەڕن پیرە گەماڵ

 

ئاشکرابن لە کون و کاڕێژێ

 بابی کیژ بێتو قسەی پێ بێژێ

 

دەرودەشت چۆڵ لە خەلە وخەرمانان

ڕەنجبەران دێنەوە بۆ سەربانان

 

ماوەیەک بوو کە لەبەر تاوی بەتین

هەڵوەریبوو پەڕ وپۆیان بە خەمان

 

جلکی کۆنە لە بەری خۆ دەدڕن[6]

دەست ڕەنجبەرانە جلی تازە وجوان[7]

 

کاتی زستانە، بەڵام دووبارە    

بێ وچاندانێ هەموو دەبنە شوان

 

بێ کەپەنک و سەگ و گۆچان، چ دەکەن؟

لەو کەژ وکێوە، لە سەرمان چ دەکەن؟

 

دەنگەدەنگیانە، دەڵێن گۆرانی

بە زمانی زگوماک، سۆرانی

 

کورت و کرمانجی لە دەرک وبانان

خۆ دەلاوێننەوە لاو بە جوانی

 

پاروە نانێکی لە ماڵێ کە بخۆن

چاترە کوردە لە نانی شوانی

 

گەرچی شانازییە شوانی بۆ کورد

جوانە لەو شوانە دەس وگۆچانی

 

با بەهار بێتەوە خاکە لێوە

دەرکەوێ چادر وجیغ لەو نێوە

 

ئەو کەڕەت لاو دەگرن باش سەر سوێ

لە کچی مەمک و کوڵم سێو و بەهێ

 

وەک گوڵوکاتی بەهار سەوز و سوور

کیژ دەڕازێننەوە خۆ سەرتاپێ

 

ئەو حەلە، کاتی تەماشا وگەشتە

ئەوکەڕەت ڕۆژی وەدەرچوونە لە دێ

 

هەر جحێڵێکی ئەوینی پێ بێ،

بە ئەوین دێتە سەما و هەڵپەڕکێ

 

ڕێم نییە من کە فەقیرم پیرم

تا بڵێم هێندێ لە ڕا وتەگبیرم[8]

 

با نەڵێن نانی شوانی وایە

    ئەوە نانێکە لە باغی نایە

 

ئەوە ڕێ و شوێنی گەلی پیاوانە

بەڵگە شانازی ڕەسووڵی خوایە

 

من بە قوربانی دەس و گۆچانی

کوڕی کورد نابێ بڵێ سەرمایە

 

دەنگی بلوێرە نەوای ئاسمانی

سەد نەوا ڕازی لە نێو دڵدایە

 

من کە 'کامیل' م و هێندێ پیرم

ئەوە بوو ڕا و قسە و تەگبیرم

 

 

ساڵی گوترانی شیعرەکە ڕانەگەیێنراوە

(لاپەڕە ١٣٩ تا ١٤٢ ی چاپی ئەنیسی. لە چاپی جەعفەردا نەهاتووە)

___________________________________________

لە دیوانی چاپی کاک جەعفەر و هاوکارەکانیدا نەمدۆزییەوە و هۆکارەکەشی نازانم.

تەرکیب بەندێکی حەوت بەشییە لە وەسفی وەرزی پایز، زستان و بەهاردا و شەرحی سروشتی کوردستان و گەڕانەوەی خێل لە هەوار و ژیانی خەڵکی گوند، بە تایبەت ئەوینداریەتی کوڕەلاو و کیژۆڵان، هەروەها شوانی کورد.

خوێنەر لە دەسپێکی شیعرەکەدا هەست دەکات ئاوات ویستبێتی لە ئیستیقباڵی شیعری هەڵۆ هەر بەرزەی مامۆستا هەژار یان نەمر سوارەی ئێلخانیزادەدا شیعرێک بهۆنێتەوە بەڵام ئەو هەستە تەنیا لە بەندی یەکەمدایە ئەویش بەهۆی هاوچەشن بوونی هەندێک وشە و تەعبیرەوە؛ بەڵام شیعرەکە هەر لە بەندی یەکەمەوە بەرەو ئاقارێکی دیکە دەڕوات کە بە تەواوەتی لە ناوەرۆکی هەڵۆ هەر بەرزە جیاوازە. سروشتی کوردستان و کۆمەڵگای کورد ناوەرۆکی سەرەکی شیعرەکەن.

هەوای شیعرەکە، سوار و لە گوتن خۆشە. هەندێک وشە و زاراوەی کۆنی کوردیی تێدایە کە پەیوەندییان بە ژیانی گوندنشینی و خێڵەکییەوە هەیە و بە هەمان شێوە ئاماژە بە هەندێک داب و نەریتی ژیانی ئەو سیستەمە ئابووری-کۆمەڵایەتییە دەکات.

قەل و مەل: جیناسی ناتەواویان لێ پێکهاتووە.

پەسیو: پەنا، قوژبن

حەشارگە: شوێنی خۆ شاردنەوە و خۆ حەشاردان. شاعیر دەڵێ دار ڕووتاونەتەوە و کیژ و کوڕی لاو ئیتر ناتوانن بچنە ژوانی یەکتر و دوور لە چاوان لە پەنای بەڵگ و لقی دار قسە و ماچ و مووچ بکەن.

بەتەنێ...: داری 'سەرو' لەو دارانەیە لە زستاندا بەڵگی ناوەرێت و بە سەوزی دەمێنێتەوە. باڵاشی بەرز و ڕاستە. دەڵێ لە ناو دارەکاندا تەنیا سەرو ماوەتەوە کە گەڵای هەن.

خەزان: پایز؛ فارسییە.  لە شیعرێکی هەورامیدا واتای 'گەڵای دار'یشی لێ وەرگیراوە: ڕەنگ زەردیی خەزان خەتای پایزەن...." بەڵام لێرەدا هەر پایزەکەیە.

دڵییان: لەبەر کێشی شیعرەکە دەبێ وەک دڵییان بخوێنرێتەوە و هەر بۆیەش بە دوو یاء نووسراوە.

سەر سەنگ: لاسار، گوێ نەبیس (هەنبانە بۆرینەی مامۆستا هەژار)

داخەکەم بۆ کوڵ وکۆی جەرگ و دڵم...: ئەو بەشەی شیعری هەڵۆ هەربەرزەی مامۆستا هەژارمان وەبیر دێنێتەوە کە دەڵێ "داخەکەم بۆ گوڕ و هێزی جوانیم / ئەو دەمە چۆن و چ بووم، بۆ وانیم؟"

کوڵ: خەم، خەفەت، ئێش و ئازار(هەنبانە بۆرینە)

کۆ: خەفەت. بەشوێن کوڵدا دێت(هەنبانە بۆرینە)

گولوکات: گوڵوک شکۆفە و گوڵی دارە (هەنبانە بۆرینە)؛ گوڵوکات کۆی وشەکەیە بە نیشانەی کۆی /ات/ی عەرەبی دروست کراوە.

ڕێک: هەموو، بە تەواوەتی

خێل سەرەوخوار بوونەوە: داگەڕانی هەوارچییان لە کوێستانەکانەوە بەرەو دەشتایی لە پایزدا.

هەوار: شوێنی هاوینەی مەڕداری خێڵات.

لەو کەژ وکێوە بەجێ ما ئاوات: ئاوات ئیهامی تێدایە. واتای نزیکی نازناوی شاعیرە و واتای دوور و ئەسڵییەکەی خۆزگەی ئەویندارێکی کوڕەلاوی خێڵە، کە لە هەوار بۆتە ئەوینداری کیژۆڵەیەک و ئێستا بە کۆچ کردن و گەڕانەوە بۆ ناو دێیەکەیان (کە دەکرێ جیاواز بن)، لەو ئاوات و ئارەزووە دوور دەکەوێتەوە. فەردی دواتر درێژەی هەمان قسەیە. شاعیر بەو ئیهام دروست کردنە دەیەوێ بڵێی ئاوات و ئارەزووی لاوەکان لەوێ بەجێما، هەروەها دڵی ئاواتی شاعیریش لە لای ئەو پاکی و جوانییەی سروشت و ئەو کوڕ و کیژە عاشقانە بەجێما.

هات: هاتی یەکەم بە واتای ئیقباڵ و بەختە بەڵام هاتی دووهەم واتای هاتن دەداتەوە. هاتنی نەهات بریتییە لە خۆ بەسەردا سەپاندنی نەهاتی و نەیامەتی.

شێت وپێت: پێت لەفزی موهمەلە و تەنیا لەگەڵ شێت واتا پەیدا دەکات: دێوانە، ناعاقڵ

ڕەبەن: تەنیا

کوڕ وکاڵ: کاڵ وشەیە لەجیاتی تشت، هەرامە، هین (مەلا وکاڵ، سۆفی وکاڵ) (هەنبانە بۆرینە) بەو حیسابە، کوڕ وکاڵ واتە کوڕ و هین واتە کوڕ و شتی وەک ئەو، کە هەر دەبێتەوە کوڕ و مرۆڤی نێرینەی تر.

بڵا: با، بڵانێ (هەنبانە بۆرینە)؛ لێگەڕێ با وا بێت یان وای لێ بێت.

پەڕ وپۆی تازە...: ئەم فەردە لە درێژەی فەردی پێشتردایە کە باسی هەڵگرتنی خەرمان وگەڕانەوەی تازەلاوی ڕەنجبەری کورد دەکات بۆ ناو ماڵ لە گوندەکان.  سەجەم فەردەکە دەکرێ ئاوا واتا لێبدرێتەوە: لێگەڕێ با ئەو کوڕ وکاڵە ڕەنجبەرە کە هەموو ماوەی بەهار و هاوین زەحمەتیان کێشاوە، هێزێکیان بێتەوە بەر و پەڕ وپۆ دەربکەنەوە. کرداری 'دەرکەنەوە' وێدەچێت هەم بۆ پەڕ وپۆی پێش خۆی و هەم بۆ پەڕ وباڵی دوای خۆی بەکار هێنرابێت.

پیرە گەماڵ: دیارە بە واتای سەگی بەساڵاچووە و ئەوەی کوڕەلاو لە چوونە ژواندا دەبێ وریا بێت سەگ پێی نەوەڕێت و باوک و برای کیژەکە ئاگادار نەکاتەوە. بەڵام ئیهامێکیشی تێدایە کە دەکرێ بەو مڵۆزمانەی نەسلی پێشتر بگوترێت کە بەرگری لە ژوانی ئەو لاوانەر دەکەن.

کاڕێژ: قولی سەربانی کادان کە لەوێوە کا دەڕێژنە ناو کادانەوە (هەنبانە بۆرینە) کون و کاڕێژ کەم و زۆر هەمان واتای کون و کاژێڕی هەیە، بەڵام واهەیە شاعیر بە هۆی سەروای فەردەکەوە ویستبێتی بیکات بە کاڕێژ.

قسە پێگوتن: جنێو پێدان، لێ تووڕە بوون.

خەلە: دانەوێڵە، دەخڵ، دەغڵ (هەنبانە بۆرینە)؛ غەلـلەی عەربییە.

هاتنەوە بۆ سەربان: یەک لەو شوێنە سەرەکییانەی وا کوڕەلاوی گوند لێی کۆدەبنەوە سەربانی ماڵانە. هاتنەوە و گەڕانەوەش کاتێکە زەحمەت و کاری هاوین و پایزان تەواو بووە و لاوان دەتوانن بحەسێنەوە و بۆ یاری کردن یان چاوەچاوی سەر ڕێگای کچان، سەرلەنوێ لە ماڵ بێنە دەرەوە و لە دەوری یەکتر کۆ ببنەوە. لە هاویندا بەهۆی کار و ئەرکەوە ئەوەیان پێنەدەکرا.

جلکی کۆنە...: بەرگی ئیش وکار فڕێ دەدەن

دەست ڕەنجبەرانە...: هەڵەیەک کەوتۆتە ئەم میسراعەوە.نە کێشەکەی تەواوە و نە واتاکەی. من لە پەراوێزدا باسم کردووە و پێویست ناکات لێرەدا دووپاتی بکەمەوە.

بێ وچاندانێ: بە بێ پشوودانی دوای ئەرک و کاری نۆمانگە، لە زستانیشدا کوڕەلاوی گوند دەبنە شوان و ئاگایان لە مەڕ وماڵات دەبێت.

کەپەنک: فرەنجی، باڵاپۆشی شوانان

چ دەکەن: ئەم تێرمە لە هەردوو میسراعی ئەم فەردەدا دووپات بۆتەوە. ئەوەش وێناچێت کارێکی هونەریی جوان بێت. لام وایە ئەو شیعرە بەگشتی پێداچوونەوەیەکی پێویستە و دوور نییە کاک جەعفەر و هاوکارەکانیشی ڕاست لەبەر ئەو کێشە و گرفتانە لە چاپەکەی خۆیاندا نەیانهێنابێت.

زکوماک: دەبێ شێوازێکی خۆجێ یی بێت بۆ وشەی زکماک یان زگماک بە واتای دیاردەیەک کە هەر لەدایکبوونەوە لەگەڵ کەسەکە بووبێت، وەک زمانی زگماک. هەنبانە بۆرینەی مامۆستا هەژار نموونەی کوێری زکماکی هێناوەتەوە. هەر لەوێدا گوتراوە هەر وشەیەک بە 'زک' نووسرابێت بە 'زگ'یش دەبێتە هەمان شت واتە زکماک و زگماک وەک یەکن و زکوماکیش دەبێ هەر وەک ئەوان وابێت.

کورت و کرمانجی: بە کوردی و کورتی.

پاروە نانێکی...: واتە کوڕەلاو پێیان خۆشترە لە ماڵەوە بن تاکوو ببنەوە بە شوان و بچنە بەر مەڕ وماڵات لە دەرەوەی گوند. بەڵام شاعیر کە ئەوە دەڵێت بە شوێنیدا دەیەوێت قسەکەی خۆی چاک بکاتەوە نەکا لای خوێنەر وا بنوێنێت کە شوانی شتێکی خراپە، ئینجا پەسنی شوانی دەدات.

چاترە کوردە لە نانی شوانی: نەمزانی ئەو "معترضە"ی 'کوردە' یە بۆچی گوتراوە. ئایا نیازی ئەوە بووە بڵێ لای کورد وایە؟ یان هەر بە گشتی قسە بۆ کورد دەکات.

با بەهار بێتەوە خاکە لێوە...: با لە مانگی خاکە لێوەدا بەهار بێتەوە.

چیغ: پەردەی لە قامیش کە بە دەوری ڕەشماڵدا ڕای دەنگێون (هەنبانە بۆرینە)

سوێ: داخ و عەزرەت، تاسە (هەنبانە بۆرینە)

مەمک و کوڵم سێو و بەهێ: لەفف و نەشریان پێ دروەست کراوە. زیاتر بۆ ئەوە دەچم لەفف و نەشرەکە مشەووەش بێت: مەمکی وەک بەهێ و کوڵمی وەک سێو، گەرچی وەک موڕەتتەبیش تێی بڕوانی واهەیە ببێت. وەستاوەتە سەر ڕوانگەی شاعیر!

ئەو حەلە: ئەو دەمە

ئەوینی پێ بێ: تەرکیبێکی جوانە ئەوین پێ بوون واتە ئەویندار بوون.

فەقیرم و پیرم: من کە فەقیر و پیرم، لای جحێڵان  ڕێگای ئەوەم نییە ڕا و تەگبیرم دەرببڕم.

تەگبیر و تەکبیر: لە دەقی چاپیدا وەک تەکبیر نووسراوە. من لام وایە دەبێ ئەو تەکبیرە عەرەبییە بە جیاواز دابنێین لە تەگبیر کردنی کوردی بە واتای ڕاوێژ. هەر بۆیەش بە شێوەی تەگبیرم نووسی.

لە باغی نایە: نانی شوانی زەحمەت بەرهەم دێت و بۆ ئەو کەسە نییە لە لە باغی دانبیشتووە و بەئیستراحەت دەیخوات. ڕاست یان هەڵە، ئەوە تێگەیشتنی منە لەو میسراعە.

گەلی پیاوان: گەل لێرەدا کۆ و ئەنجومەنە. گەلی پیاوان  خیتابە بۆ کۆمەڵ و کۆ و جەمعی پیاوان. ئەوە ڕێ و شوێن و ئاکاری پیاوانەیە.

تەعبیرێکی پیاومەزنانەیە، کە ئێستا لەمێژە دووریی لە گوتنی دەکرێت. دیارە بە پێوانەی سەردەم و شوێن، ئەوەی ئاوات گوتوویەتی تا ڕادەیەک ئاسایی بووە، بەڵام ئەمڕۆ ناکرێت قسەی وا بکرێت لە بەر ئەوەی مەزنایەتی بە نیوەی جیهان بەخشین و نیوەکەی تر بە بچووک زانین هەڵەیەکی گەورەی تێگەیشتن لە ژیان و پێشێل کردنی مافی ژنە.

بەڵگە شانازی: بەڵگە بۆ شانازی پێکردن. لام وایە ئەوە درێژەی قسەکانی شاعیر بێت سەبارەت بە شوانان. ڕەسووڵی خوا واتە پێغەمبەری ئیسلامیش گوتراوە شوان بووبێت. شاعیر دەڵێ من شانازی بە شوانان دەکەم کە نموونەکەی نێردەی خودایە.

کوڕی کورد...: نابێ کوڕی کورد لە شوانی و چوونە دۆڵ و چیا و سەرما و گەرما بترسێت.

من کە "کامیل"م ...: بۆ پاراستنی کێشی شیعرەکە پێویستە پیتی یاء لە کامیل دا تا رادەیەک بکێشرێت وەک ئەوەی بە دوو یاء نووسرابێت.

کێشی عەرووزیی شیعرەکە:                                                                                                                         من وەک پێشتریش دیاردەم بۆ کردووە، هەموو تەقتیعەکانم لەبەر دەقی چاپی جەعفەر نووسیوەتەوە هۆکارەکەشی ئەوەیە  خۆم لەو کارەدا تا ڕادەیەک کۆڵم و نامەوێت خوێنەر بە هەڵەدا بەرم. بەڵام ئەم شیعرە لە نوسخەی کاک جەعفەردا نییە و مامۆستا ئەنیسیش تەقتیعی نەکردووە، جا بۆیە لێرەدا باوەکوو بۆچوونی خۆمم هەیە، بەڵام بەحرەکەیم نەنووسیوە.