دیوانی نوێی شیعره‌کانی سه‌ید کامیل ئیمامی (ئاوات)
نووسین و ئاماده‌کردنی: ئه‌نوه‌ر سوڵتانی
شیعری ژمارە ١٣٧
"تورجان"ی خرۆشاو
|
عالم و عامی لە تورجانێ وەخڕ بوون بێ درۆ کەوتنە شادیی و ڕەقس و هەڵپەڕین و هات و چۆ
بەم هەرا و جەمعییەت
و خۆشیی و بەزم و
شادییە
(لاپەڕە ١٦٨ ی چاپی جەعفەر، لە چاپی ئەنیسیدا نییە)
__________________________________________ شیعرەکە لە دیوانی چاپی ئەنیسیدا نەهاتووە.
شیعرێکە بە بۆنەی ئیجازەی مەلایەتی وەرگرتنی نەمر سەید عەزیزی سەیادەت کوڕە گەورەی مەرحوومی حاجی بابەشێخ و ئامۆزای ئاوات گوتراوە. چاپی جەعفەر لە پەراوێزی لاپەڕەکەدا ئاماژەیەکی بە ڕووداوەکە کردووە و گوتوویەتی: "بە بۆنەی ئیجازە وەرگرتنی سەید عەزیزی تورجانی". سەید عەزیزی تورجانی هەمان سەید عەزیزی کوڕە گەورەی حاجی بابەشێخە. لام وایە هەڵەیەکی بچووکی چاپی هۆکار بێت بۆ ئەوەی سەیدعەزیزی 'تورجانێ' بە سەیدعەزیزی 'تورجانی' بنووسرێت؛ گەرچی دووریش نییە ئاغا سەید عەزیز بە 'تورجانی' ناوبردە کرابێت.
لە چاپی جەعفەردا شوێن و ساڵی گوترانی شیعرەکە دیاری نەکراوە، بەڵام ڕێزدار جەلال سەیادەت و یەکی دیکە لە کوڕانی ئاغا سەید عەزیز یارمەتییان داوم بتوانم وەڵامی پرسیاری سەبارەت بە ڕێکەوتی ئیجازە وەرگرتنەکە وەربگرمەوە، کە لێرەدا سپاسی زۆری ئەوان و ڕێزدار ئاغاسەید جەعفەر دەکەم کەر بە دەنگمەوە هاتوون. ئەوە دەقی وەڵامی یەک لە کوڕانی ئاغا سەیدعەزیزە:
"وەرگرتنی ئیجازەی مەلایەتی سەید عەزیزی باوکم، لای مەرحوومی 'مەلا حەسەنی ئەدیب' مودەڕڕیس و مەلای ئەودەمی گوندی تورجان، لە ڕۆژی ٩ی خوردادی ١٣٣٥ ی هەتاویدا بووە [١٩٥٦ ز] و من خۆم چاوم بە ئیجازە نامەکە کەوتووە."
بەم پێیە، دەبێ شیعرەکەی ئاوات لە هەمان ساڵدا گوترابێت، زەمانی کرداری ڕستەکان لە شیعرەکەدا وا دەگەیێنن کە شیعرەکە هاوکات لەگەڵ ڕێ و ڕەسمەکە گوترابێت نەک درەنگتر:"هاتوونە ڕەقسین و سەما"، "شەربەت خۆری و دڵخۆشییە"، "تەماشاکە".
لەمەڕ شوێنی گوترانی شیعرەکە دەبێ بڵێم، تا ڕادەیەکی زۆر ئاشکرایە کە سەید کامیلیش لەو ڕێ و ڕەسمەدا بەشدار بووبێت و شیعرەکەشی هەر لەوێ گوتبێت، خوێندبێتیەوە و پێشکەشی مامی کردبێت. کەوابوو شوێنی گوترانی شیعرەکە بە ئەگەری زۆر، گوندی تورجانە. بەڵام ئەگەرێکی دیکە ئەوە دەبێت کە ئاوات دوای ڕێ و ڕەسمەکە و لەگەڕانەوەی ماڵی خۆیدا شیعرەکەی گوتبێت. ئەگەر وابێت دەبێ بزانین لەو ساڵ و مانگەدا لە کوێ ژیاوە؟
بە گوێرەی ژیننامەی شاعیر (سەرەتای دیوانی چاپی جەعفەر)، ئاوات لە ساڵی١٣٣٣ بەدواوە تا کۆتایی تەمەنی لە گوندی قاقڵاوا ژیاوە، بەم پێیە، ئەگەری دووهەمی ئێمە ئەوەیە کە شوێنی گوترانی شیعرەکە بە گوندی 'قاقڵاوا' بزانین. کەوابوو، ساڵی ١٣٣٥ و گوندی تورجان یان قاقڵاوا کات و شوێنی گوترانی ئەم شیعرەن؛ ئاو بێنە و دەست بشۆ! وەک دەبینرێت، لە داوێنی شیعرەکەشدا ئەو دوو خاڵەم گونجاندووە.
تورجان گوندێکە لە 'کۆ دێ' واتە دیهستانی تورجان کە کەوتۆتە نێوان گەورکایەتی موکریان و گەورکایەتی سەقز وبانە باوەکوو خۆی بە بەشێک لە گەورکایەتی دانانرێت. گوندەکە ئێستا سەر بە شاری سەقزە بەڵام پێش ساڵی ١٣٤٢ (١٩٦٣) سەر بە بۆکان بوو. گوندەکە پێش ئیسلاحاتی ئەرزی ساڵی ١٣٤١ و ٤٢ ی ئێران، بە موڵکی، هی نەمر حاجی بابەشێخی سەیادەت و بنەماڵەکەی بوو. حاجی بابەشێخیش مامی حاجی سەید محەممەدی زەنبیل (سەیدی زەنبیل) و ئاغا سەید کامیل ئیمامی (ئاوات) و عەلیشا بوو.
بابەتی ئەم شیعرە، ئیجازە وەرگرتنی کوڕەگەورەی حاجی بابەشێخ واتە 'سەید عەزیزی سەیادەت'ە، کە بەگوێرەی هەندێک لە فەردەکان، دەرسی تەواو کردووە و ئیجازەی مەلایەتی وەرگرتووە، ئاواتیش بەم شیعرە پیرۆزبایی لە مام و مامۆزا هەردوکیان کردووە:
"کاعەزیز! تەنیا لە نێو ئێمە ئەتۆ گۆت بردە دەر"
و:
"یا خودا مامە، موبارەک بێ بە دڵخۆشی لە تۆ!"
ئێستا نازانم، بەڵام لە ڕابردوودا ئیجازە وەرگرتنی موستەعیدی حوجرە لە مزگەوتەکانی کوردستان، ڕووداوێکی گەلێک گرنگی نەک هەر شەخسی بەڵکووکۆمەڵایەتیش بوو: شەخسی بۆ فەقێکە، کە لە ڕۆژی دواترەوە دەیتوانی گوندێکی بێ مەلا بدۆزێتەوە و ببێتە مەلا و پێش نوێژیان، بەرات لە خەڵک و ئاغا وەربگرێت و ژیانی هەژارانە و مەمرەمەژیی ناوحوجرە بەجێ بهێڵێت. کۆمەڵایەتیش بۆیە دەڵێم کە ئیجازە وەرگرتنەکە دەبووە هۆی شادی و خۆشییەکی زۆری خەڵکی دێ، کە ئەو فەقێیەی وا بە خەرج و پیتاک و ڕاتبەی ئەوان، یان گوندییەکانی تر، خوێندبووی، ئیتر توانیویەتی سەرکەوێت و ببێت بە مەلا.[1] هەربۆیەش خاس و عامی خەڵکی دێ دەستی هەڵپەڕکێیان دەگرت و شادییان دەکرد.
کەدەڵێم خاس و عام، نیازم لە فەقێی گوندەکانیشە، کە لە هەندێک بۆنەدا، وەک جەژن یان ئیجازە وەرگرتنی هاوڕێکانیان، دەستیان دەگرت و هەڵدەپەڕین بەڵام لەجیاتی شیعر و کەلامی ئاسایی گۆرانییەکان، یەکدوو وشەیان سەدان جار بە هەوای هەر ئەو گۆرانییە کوردییانە، دووپات دەکردەوە. هەڵپەڕکێی فەقێ، کە من خۆم بینیومە، جگە لە مەسەلەی شیعری گۆرانییەکان و ئەوەی ڕەش بەڵەکیان نەدەگرت، هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ هەڵپەڕکێی ئاسایی خەڵکی ناوچەکەدا نەبوو و کوردییەکی ڕەسەن و بێگەرد بوو.
ئەم شیعرەش، وەک گوترا، ئاماژە بە ڕێ و ڕەسم و شادی و خۆشییەک دەکات کە لە گوندی تورجان بەڕێوە براوە و ئەویش بە بۆنەی ئیجازە وەرگرتنی کوڕەگەورەی حاجی بابەشێخ، کە شێخ و خاوەن مڵکی گوندەکەش بوو.
زمانی شیعرەکە زمانی ئاسایی شیعرەکانی ئاواتە کە هی ناوچەی تورجان و بۆکانە. بەڵام هەندێک نیشانەی بەکارهێنانی وشە و تێرمی زاراوەکانی دیکەشی تێدا دەبینرێت:
وەخڕ بوون: هی ناوچەی مەهابادە؛ هاتوونە ڕەقسین، تەرکیبەکە هی باکوورتری موکریان واتە ناوچەی بادینانە؛ بەو ئیجازەی تۆیە: هی ناوچەی سنە و ئەردەڵانە.
تایفە: دەبێ نیاز ئەندامانی بنەماڵەی سەیادەت و هاشمی و خزمەکانیان بێت.
ڕێکی: هەمووی
دارولعیلمی شێخ: نیازی دەبێ مزگەوت و مەدرەسەی ئایینی گوندی تورجان بێت. لە سەردەمی دەرس گوتنەوەی مەلا عەلی قزڵجی بەدواوە، مەدرەسەی ئایینی تورجان و سەرجەم گوندەکە، بە 'دارالعلم' ناوبراوە؛ هۆکار، بوونی مامۆستایانی لێزان و حوجرەی ئاوەدانی فەقێیان بووە. مزگەوتی تورجان، کە بەناوی مزگەوتی 'شێخ وسوو' ناسراوە، لە ساڵی ١٢٥٨ ی کۆچی مانگیدا کە دەکاتە ١٨٤٢ ی زایێنی بە هیممەتی نوورنیسا خانمی کچی مۆمن بەگی ئیسکی بەغدا و هاوسەری قۆچ بەگ (خاوەن مڵکی پێشووی تورجان)لە سەر بینایەیەکی کۆنتر دروست کراوە و تا ئەمڕۆ ماوە .
شێخ: نیاز نەمر حاجی بابەشێخی سەیادەتە.
شەربەت خۆری: دابێکی کوردەوارییە کە لە بۆنەی شادی و خۆشیدا شەربەتاوی شیرینیان بە میوانەکان داوە.
جوست وجۆ: گەڕان، کۆڵینەوە لە دیاردەیەک؛ فارسییە.
ئەڕشەدی ئەولاد: کوڕەگەورە. عەرەبییە
ساحەبکار: خاوەن ئیش. نەمزانی لێرەدا چ واتایەک دەداتەوە و سەید عەزیزی کوری شێخ، جگە لە خاوەن بوونی گوندەکە، ساحەبکاری چی بووە.
مونتەها بوو: خوێندنی تەواو کرد، ناجیح بوو، فارغ التحصیل بوو.
زامی کۆنی دۆژمن: ئەو دوژمنەی وا بە خوێندنەکەی سەیدعەزیز و 'مونتەهابوون'ی ئەو، زامی کۆنی هاتبێتە سۆ، کێیە؟ کاک جەعفەری کوڕی ئاغا سەیدکامیل لە پەیامێکدا کە بۆی ناردووم گوتوویەتی هەر دوژمن و نەیاری ئاساییە. بەڵام بۆچی زامی ئەو دوژمنە، کۆنە و لە کەیەوە و لەسەر چی؟ ئەوە پرسیارێکی چاوەڕوانی وەڵامە.
هاتنە سۆ: سەرهەڵدان و تازە بوونەوە و تەشەنە هێنانی برینێک.
کا عەزیز: کاک عەزیز؛ خۆمانە گوتنی وشەکەیە.
ئێمە: دەبێ تایفە واتە بنەماڵەی شاعیر و مام و براکانی بێت.
تەنیا: بۆچی تەنیا سەید عەزیز گۆی خوێندنی لە مەیدان بردۆتە دەر؟ ئایا کەسی دیکە لەو بنەماڵەیە و یەکیشیان ئاوات خۆی، خوێندنیان تەواو نەکردووە و ئیجازەیان وەرنەگرتووە؟
ئیرسی بابی خۆتە: ئاماژەیە بە حاجی بابە شێخ کە مەلا و زانا بووە.
هەرکەسێ شێخی نەوێ، کۆستی کەوێ، قەت نەسرەوێ: کۆست کەوتن: بەدبەخت بوون (هەنبانە بۆرینە). سرەوتن: داکەوتن. لێرەدا ئیستیراحەت کردن و ئاسوودەییە. شوێنی شیعری مامۆستا هەژار بە سەر ئەم فەردەوە دیارە، کە سەبارەت بە ئاڵای کۆماری کوردستان گوتوویەتی:
"داری ئاڵاکەم وەکوو
چقڵێکە بۆ چاوی عەدوو
دوژمنی ئێمە: ئەوە جاری دووهەمە لەم پارچە شیعرەدا ئاماژە بە 'دوژمنانی ئێمە' دەکرێت کە هەموویان بەو بەزم و هەرا و شادییە 'ڕەنجە ڕۆ بوون'. ئەو دوژمنانە، وێدەچێت نەیار و ناحەزانی 'تایفە' واتە بنەماڵەی سەیادەت و هاشمی و ئیمامی بن. من وا تێدەگەم کە کاری وەرگرتنی ئیجازەی ئاغا سەید عەزیز ماوەیەکی خایاندبێت و نەیاران گوتبێتیان ناتوانێ ئیجازە وەربگرێت؛ جا کاتێ ئیجازەکە وەرگیراوە، ئاوات چاوبزی بە ناحەزان کردووە گوتووتەتی فەرموون ئەوە ئیجازەکە بە کوێرایی چاوی ئێوە وەرگیرا!
ڕەنجەڕؤیی: بەفیڕۆچوون و بێ ئەنجام مانەوەی ڕەنجی کەسێک یان خەڵکێک.
خوار: بێ ڕێز. فارسییە و لەو زمانەدا وەک 'خار' دەخوێنرێتەوە (واتە بە بێ حونجە کردنی /واو/)
تڕۆ: ئابڕوو چواو
زەبەردەست: لێزان و شارەزا. فارسییە. ئاوات کەمتر وا بووە بەخۆیدا هەڵبڵێت و ئەمە لەو دەگمەن لێدوانانەیە کە سەبارەت بە خۆی کردوویەتی و خۆی بە شاعیرێکی زەبربەدەست ناوبردووە.
نۆکەرت: نۆکەری مامی شاعیر واتە حاجی بابە شێخ.
ڕیس: ئەو شتەی وا دەیڕێسن. لە درێژەی ئەو پێداهەڵگوتنەی خۆیدایە، کە لەسەرەوەتر باسی لێکرا. لێرەدا نیازی شاعیر کەرەسەی شاعیری (وەک مرخ)ە کەدەڵێ هەمە و قەت بێ ئەو کەرەسەیە نەبووم. دیارە هەموو ڕیسێک بە عادەت لای کەم لە دوو تاڵ پێک دێت کە یەکیان تان و ئەوی دیکە 'پۆ'یە، و بە فارسی 'تار و پود'یان پێدەگوترێت. ئاوات کەڵکی لە 'تار'ی فارسی وەرگرتووە.
بەحری عەرووزیی شیعرەکە: رمل مثمن محذوف: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن [1] . ئەو فەقێیانەی وا لە خوێندندا سەرنەدەکەوتن، کەمیش نەبوون و من موستەعیدم بینیوە کە دوای ساڵانێکی زۆری خوێندن، نەیتوانیوە ئیجازە وەربگرێت و ئیتر خوێندنی بەجێ هێشتووە. ئەوە بۆیە دەڵێم کە لاوەکان و نەوەی نوێ لایان وا نەبێت خوێندن لە حوجرەکانی مزگەوتدا لە کوردستان هەروا شتێکی کەم بووە و فەقێ بە ساڵێک و دوان بۆتە مەلای دوازدە عیلم!
|